Firmat piramidale, si dhe pse linden

Labi_vogel

Posted on 17/7/2008, 13:23

User deleted

Firmat piramidale, një këndvështrim ekonomik

Rënia e firmave piramidale në ’97 dhe trazirat e atij viti janë ngjarje të cilat shoqëria Shqiptare vazhdon ti vuaj akoma edhe sot. Shumë është shkruar për to por shumica e artikujve merren me anën politike duke mos vlerësuar anën ekonomike të çështjes. Më poshtë është një përmbledhje e dy studimeve nga autorë të huaj, Chris Jarvis (Ekonomist i Lartë me Fondin Ndërkombtar Monetar) dhe Dirk J. Bezemer (Universiteti i Amsterdamit) mbi lindjen dhe rënien e firmave. Lexim të këndshëm.

Periudha 1992-1996

Të dyja studimet e përshkruajnë rritjen ekonomike të Shqipërisë gjatë periudhës ’92-’96 si të mahnitshme, por për arsye të ndryshme. Chris Jarvis i FMN-së thotë që kjo rritje erdhi pjesërisht si pasojë e heqjes së kontrolleve mbi veprimtarinë ekonomike, privatizimi i hershëm i bujqësisë, tregtisë së vogël dhe disiplinës financiare nga shteti. Dirk Bezemer shton se paçka se pati suksese të dukshme si pasojë e ndjekjes së hapave të mësipërm, shkaku kryesor ishte dërgimi i sasive të mëdha të parave nga jashtë nga emigrantët dhe nga ndihmat e ndryshme për shtetin. Sipas Bezemer rritja në mirëqënien e Shqiptarëve erdhi si pasojë e rritjes së importeve por jo të veprimtarisë ekonomike, një situatë kjo që sjell ujen e mirëqënies nëse ulen të ardhurat nga jashtë sepse nuk ka veprimtari ekonomike vendase që të krijojë para për të blerë mallra të huaja.

Shkaqet e lindjes së firmave piramidale

Të dy autorët shprehet që firmat e para e filluan veprimtarinë e tyre në periudhën 1991-1992. Të dy fajsojnë sistemin e dobët financiar për rritjen e firmave pasi bankat shtetëore e private (Bezemer përmend vetëm Bankën Italo-Shqiptare si bankë private) ishin të pazonja për të tërhequr depozitat për shkak të shërbimeve të pakta të ofruara por mbi të gjitha bankat ishin të paafta për të vepruar me sukses në tregun e huadhënies. Sipas Jarvis, bankat ishin të paafta për të zgjedhur huamarrës të vlefshëm, në 1995-ën, gjysma e huamarrësve nga bankat shtetëore ishin me vonesënë pagimin e detyrimeve të tyre. Si pasojë Banka e Shqipërisë vendosi kufizime të veçanta për secilën bankë, kufizime nën aftësinë e bankave për të dhënë hua dhe kjo i detyroi sipërmarrësit që ti drejtohen tregut jozyrtar. Nga ana tjetër Bezemer përmend rreptësinë e ligjit për krijimin e bankave të reja si një frenues i rritjes së huamarrjes në rrugë ligjore pasi e bënte tepër të vështirë krijimin e një banke. Gjithashtu Bezemer përmend dështimin e Bursës së Tiranës si dhe pakësimin e ndihmave ekonomike nga shteti drejt firmave të ndryshme, një paksim tjetër i sasisë së parasë për ndërmarrjet e ndryshme.

Rritja e firmave piramidale

Zyrtarët Shqiptarë dhe vëzhguesit e huaj, si FMN-ja, ishin të ndërgjegjshëm për praninë e tregut jozyrtar të huasë në Shqipëri por parapëlqyen të mos ndërhynin pasi e panë këtë treg si një përgjigje ndaj mangësive të bankave. Megjithë rreptësinë e ligjit të bankave, firmat piramidale u lejuan të veprojnë pasi e paraqitën veten si firma prodhuese dhe si rrjedhojë nën Kodin Civil dhe jo Ligjin për Bankat paçka se po ndërmerrnin veprimet e një banke nëpërmjet pranimit të depozitave. Ato u lejuan të depozitonin dhe të tërhiqnin paratë e tyre në bankat shtetërore pa mbikëqyrje. Bezemer thotë që deri diku kjo pikpamje ishte e pranueshme, veprimtaria e disa firmave, ndryshe nga ajo e disa fondacioneve më vonë, përbënte një pjesë të rëndësishme të ekonomisë Shqiptare. Jarvis vë në dukje që në Shkurt të 1996-tës u miratua Ligji për Sistemin Bankar (Numër 8075, datë 2/2/96) pas të cilit Banka e Shqipërisë lajmëroi firmat që po pranonin depozita nga publiku se ishin në kundërshtim me këtë ligj dhe duhet të pushonin veprimtarinë e tyre pasi jo vetëm që s’kishin leje për të kryer veprimtari bankare por për më tepër Banka s’kish ndërmend t’u jepte leje. Në kundërshtim me Bankën, Prokurori i Përgjishëm u shpreh se ligji i ri nuk kishte të bënte me firmat që pranonin depozita dhe s’kishte dëshirë të hetonte firmat për mashtrime. Nga ana e saj Ministria e Drejtësisë nuk pranoi të shprehej mbi këtë çështje. Firmat mbështeteshin nga qeveria, në Nëntor të ’96-tës, kryetari i parlamentit dhe kryeministri pranuan medalje në 5-vjetorin e krijimit të VEFA-s. Që nga Shtatori ’95 deri më Korrik ’96 Banka e Shqipërisë ishte i vetmi organ kundra firmave por si pasojë e ngurrimit të organeve të tjera, Banka nuk veproi kundra firmave.

Ngjarjet e ’96-tës

Dy ngjarje ndodhën në ’96-tën që ndikuan në ekonominë Shqiptare; fundi i sanksioneve ndaj Jugosllavisë të cilat kishin krijuar të ardhura të bollshme për Shqiptarët, si dhe zgjedhjet e trazuara parlamentare të Majit të cilat u fituan nga PD. Megjithëse nuk mund të provohet që firmat ishin të përziera me trafiqet në drejtim të Jugosllavisë dhe nxirrnin fitime prej tyre kjo s’është çudi të jetë e vërtetë. Si për çudi, vetëm një muaj pas mbarimit të sanksioneve, firmat e panë të nevojshme të thithnin më shumë para (mbase sepse një burim kryesor të ardhurash ishte zhdukur) dhe ngritën interesat në 6% në muaj. Ndërkohë pasiguria e krijuar nga zgjedhjet parlamentare i ngriti interesat e firmave në 8%. Muajt e parë të ’96-tës panë hyrjen në skenë të disa firmave të reja. Deri atëherë tregu mbizotërohej nga firma të mëdha si VEFA, Gjallica e Kamberi të cilat kishin një masë të madhe veprimtarie të vërtetë ekonomike. Në të kundërt, Xhaferi dhe Populli dhe Sudja që po rritej me shpejtësi, ofruan interesa më të larta se firmat më të vjetra por pa pasur veprimtari ekonomike. Rritja e numrit të firmave çoi në rritjen e interesave të cilat arritën në nivele të larta, në Nëntor të 1996-tës Xhaferri ofroi 44% në muaj. Rradhët para dyerve të kompanive u zgjatën e njerzit shitën shtëpi e prona për ti futur paratë në firma. Sipas Bezemer, punëdhënësit e kishin të vështirë të mbanin punonjësit pasi ata mund të jetonin fare lehtë në sajë të parave të fituara nga firmat.

Paralajmërimet dhe rënia

Gjatë ’96-tës, Guvernatori i Bankës së Shqipërisë i kishte dërguar çdo muaj një letër qeverisë ku paralajmëronte për natyrën piramidale të firmave dhe rreshtonte interesat e ofruara. Megjithatë qeveria s’veproi gjatë pjesës më të madhe të vitit. FMN dhe Banka Botërore i dërguan qeverisë Shqiptare një paralajmërim të fortë në Gusht të atij viti dhe pastaj çdo muaj. Në Tetor, Ministri i Financave paralajmëroi publikun për rrezikun e firmave por paralajmërimet e qeverisë ishin të ngatërruara dhe kur u përhapën fjalë që firmat po lëviznin para në emër të Mafies Italiane, Presidenti u shpreh në mbrojtje të firmave duke thënë që këto ishin firma të ligjshme dhe të suksesshme. Në Nëntor, nën kërkesën e vëzhguesve të huaj, qeveria krijoi një grup akademikësh për të hetuar firmat por ky grup s’u takua asnjëherë për të diskutuar. Ndërkohë euforia e publikut ishte gjithnjë e në rritje. Më 10 Janar ’97-të, Banka e Shqipërisë (me këmbënguljen e FMN-së sipas Bezemer, duke vepruar vetë sipas Jarvis) vendosi që tërheqjet ditore të firmave nga bankat s’mund ta kalonin shumën e 300,000 dollarëve Amerikanë, një kufi ky që hasi në kundërshtime nga firmat të cilat protestuan se me kaq mund të paguanin vetëm interesat por jo borxhin. Më 26 Janar u ngrinë depozitat e Popullit dhe Xhaferrit ku u gjendën 250 milionë dollarë, të cilët ishin rreth 60% e borxheve dhe që ju ndanë më vonë huadhënësve. Në javët dhe muajt në vazhdim firmat u shkërmoqën, llogaritë e tyre u ngrinë dhe vendi u përfshi nga protestat.

Rritja ekonomike dhe statistikat

Bezemer shprehet se çudia në rrënien e ekonomisë Shqiptare është se nga ana makroekonomike gjithshka ishte në rregull. PBB-ja po rritej, papunësia ishte në ulje, inflacioni nën kontroll. Arsyeja sipas tij është se këto tregues ishin në rregull për shkak të të ardhurave nga jashtë; rritja në PBB pasqyron rritjen në sektorin financiar por jo në atë prodhues, i cili nuk u zhvillua. Gjithashtu të ardhurat nga jashtë mundësojnë uljen e papunësisë, ndërsa rritja në disa sektorë mundëson rritjen e të ardhurave nga taksat pa shpenzime nga qeveria, gjë që sjell zvogëlimin e diferencës midis shpenzimeve dhe të ardhurave shtetëore. Ndërkohë Jarvis shprehet se megjithë dëmet e shkaktuar, dëmi afatgjatë nga firmat ishte i kufizuar.

Politika

Të dy autorët shprehen pak për rolin e politikës në ngjarjet e ’96-’97-ës. Të dy përmendin zyrtarë të qeverisë si të përzier me firmat dhe mbështetës të tyre. Për shëmbull Jarvish shprehet “është e çuditshme që firmat i depozituan paratë e tyre në bankat shtetëore megjithë faktin që interesi i depozitave ishte më i ulët se interesi që duhet të paguanin firmat tek huadhënësit e tyre. Gjithashtu duke depozituar paratë në bankat shtetëore, ato ishin më të lehta për tu zënë nga qeveria. Vendimi për ti depozituar paratë aty duket se u shkaktua nga mungesa e mundësive të tjera si dhe nga mendimi që shteti nuk do të ndërhynte. Përveçse në rastet e Xhaferrit dhe Popullit, dy nga organizatat me më pak lidhje politike, firmat e tjera arsyetuan drejt kur menduan që shteti s’do ti ndërhynte. Këto depozita u përdorën nga bankat për të blerë bono thesari duke financuar kështu borxhin e qeverisë”. Opozita përmendet pak, përveçse si e paaftë dhe përfituese nga traziart.

Mendësia e publikut

Njohuritë e pakta financiare të publikut përmenden pjesërisht si shkaktare të krizës. Bezemer shprehet se këto aftësi vijnë nga përvoja dhe kjo përvojë mungonte në Shqipërinë pas diktatoriale. Për më tepër njerzit kishin besim edhe tek kapitalizmi, për të cilin dinin fare pak, por edhe tek shteti të cilin e shikonin gjithsesi si një mbrojtës nga më e keqja. Vendimi i qeverive për të mos paguar humbësit nga të ardhurat shtetëore mbështetet nga Jarvis por s’është çudi që një vendim i ndryshëm të kishte qënë më mirë për Shqipëtarët.

Detaje në artikuj

Shkrimi i Bezemer ka disa gabime trashanike, psh Shkodra përmendet si një qytet në Jug të Shqipërisë. Megjithatë llogjika e përgjithshme duket e goditur. Shkrimi i Jarvis është më i saktë në detaje por duhet parë nga një këndvështrim më kritik pasi si punonjës i FMN-së, autori mund të ketë interes ta paraqisi punëdhënësin më mirë se ç’ishte në të vërtetë.

Shkrimet origjinale në Anglisht mund ti lexoni këtu:

Dirk J. Bezemer
http://www.tinbergen.nl/discussionpapers/99045.pdf

Chris Jarvis
http://www.imf.org/external/pubs/ft/staffp.../pdf/jarvis.pdf

0 replies since 17/7/2008, 13:22 2856 views

Firmat piramidale, si dhe pse linden

Një këndvështrim ekonomik